Türklərin yaratdıqları ilk dövlətlər barədə qısa məlumat. Türk dövlətlərində ilk üsul-idarə üsulları. İlk Türk dövlətləri arasında dostluq və rəqib münasibətləri. İlk Türk dövlətlərinin dünyanın qədim siyasi xəritəsindəki coğrafi-siyasi mövqeyi
Türkün tarixi bəşər tarixi qədər qədim olduğundan Yer üzündə yaranmış ilk dövlətlərin də əksəriyəti də məhz türklərə məxsus olmuşdur. Türklərin qədim dövlətçilik ənənələri hələ eramızdan çox-çox əvvəllərə gedib çıxmaqdadır. Türk dövlətlərinin yaranma tarixini bir-neçə inkişaf mərhələlərinə bölürlər.
İlk Türk dövləti olaraq, Göytürk Xaqanlığı qəbul edilir. Türk adının ilk dəfə işlədilməsi də məhz Göytürklərin zamanına təsadüf edən Orhan yazılarına aiddir. “Türk” adıyla qurulmuş və Türk adını rəsmi dövlət adı şəklində istifadə edən ilk Türk dövləti məhz Göytürk Xaqanlığıdır. Bu dövlətin banisi və ilk lideri Bumin Xaqan olmuşdur. Bumin Xaqanın qardaşı İstemi Xaqan ölkənin qərb hissəsini idarə edirdi. Göytürklər qonşuları olan Çin, Sasani (İran) və Bizans İmperatorluğu ilə hərbi, siyasi və iqtisadi əlaqələrə malik idilər.
Göytürk Xaqanlığı (552-581-ci illər) 6-cı əsrin ortasında Asiyanın şərqində Çin dövlətinin, qərbində Sasani-İran dövlətinin sərhədləşdiyi Mərkəzi Asiya çöllərində, şərqdə Avarlar, qərbdə Eftalit/Ağ Hunlar ilə aparılan müharibələr nəticəsində meydana çıxdı. Göytürklər inanc və düşüncə tərzinə görə, Göytanrı (Tanrı və ya Tengri) tərəfindən qurulan vəzifələrin məhz özlərinə verildiyinə inanır və bu inancla da hərəkət edərdilər. Bu səbəbdən özlərini Göytürk deyə adlandırardılar. Göy rəng, yəni mavi rəngi müqəddəs hesab edirdilər. İbadətlərini də göyə yaxın yerlərdə, yüksəkliklərdə edərdilər. Bugün hələ də Anadoludakı türkmənlər müəyyən bayramlar, ayinlər zamanı yüksək dağlara və təpələrə çıxırlar.
Göytürk Xaqanlığı 682-ci ildə parçalanaraq iki yerə bölündüyü zaman bu ölkənin qərbində Tardu tərəfindən qurulan digər bir Türk dövləti – Qərbi Göytürk Xaqanlığının əsası qoyuldu. Bu dövlət 582-659-cu illərdə mövcud olmuşdur. Həmin ölkənin şərqini isə İşbara idarə edirdi və onun idarə etdiyi dövlət Şərqi Göytürk Xaqanlığı adlanırdı. Şərqi Göytürk Xaqanlığı 583-630-cu illərdə mövcud olmuşdur. Əslində Göytürk Xaqanlığının parçalanması qonşu Çinin maraqlarına xidmət edirdi. Böyük Türk dövlətinin xırda hissələrə bölünməsi çinlilərə imkan verirdi ki, onları nəzarətdə saxlaya bilsin. Bu səbəbdən da Çin həmişə bölünmüş Göytürklər arasında daim nifaq salır və onların birləşməsinə mane olurdu.
Göytürklərin yıxılması və Avarların zəifləməsiylə Böyük Bolqariya Xanlığı 630-cu ildə öz müstəqilliyini elan etmiş oldu. Bolqarlar bir çox türk xalqlarıyla birlikdə öz dövlətlərini qurdular. Böyük Bolqariya Xanlığını Kubrat Xan qurdu. Lakin qurulan dövlət uzun ömürlü olmadı. Kubrat Xanın 665-ci ildə ölməsiylə Xəzərlərin hücumu ilə bu dövlət yıxıldı. Bolqarlar Türk dillərinin Ogur qrupuna mənsub bir dildə danışan tarixi Türk xalqı kimi Böyük Hunların bir hissəsi olaraq İtil çayı ətrafında yaşayırdılar.
Göytürklərə tabe bir boy olan Toharistan Baş Dövləti Belh ilə Badahşan arasında yer alan Toharistanda Qərbi Göytürk başçıları tərəfində idarə olunan bir Türk hökmdarlığı kimi 630-700-cü illər ərzində mövcud olmuşdur. Bu bölgənin bir özəlliyi də Himalay dağlarının qərb qanadı olan təpələr və Hindukuş Dağları ilə əhatə olunmasıdır ki, bu da həmin torpaqlarda qurulan dövlətlərin öz mövcudluğunu uzun müddət qoruya bilməsinə şərait yaratmışdır.
Xəzər İmperatorluğu (630-1030-ci illər) – VII və X əsrlər arasında Qara dənizin şimal sahilləri, Kiyevə qədərki bugünkü Ukrayna torpaqları, Xəzər dənizinin şimal və şimal-qərbini əhatə edən geniş torpaqlarda hökmran olmuş və Şərqi Avropada sabit bir ölkə hesab edilən bir Türk dövlətidir. Xəzər kəlməsi “gəz” anlamına gələn “qaz” kökündən əmələ gəlmişdir. “Hüdud-el-aləm” (Dünyanın sərhədləri) əsərinə görə, Xəzər Xaqanları Ansa sülaləsindəndirlər və Orta Asiyadan gəliblər. Xəzərlərin bir müddət Böyük Hun Dövlətinə bağlı xalqlar arasında olmaları ehtimalı mövcuddur. 586-cı ildən sonrakı Bizans mənbələrində Xəzərlərin adı “Türklər” olaraq işlədilmişdir. İslamiyyətdən əvvəl türklərin yarısından çoxu Tengrici dininə ibadət etməsinə baxmayaraq, Xəzər Xaqanı və rəhbərlikdə təmsil olunanların türklərin əksəriyyəti 740-cı illərdə Musəviliyi mənimsəmişdilər. Bir çox alimlər yəhudiləşmiş Xəzərlərin Şərqi Avropa və rus yəhudilərinin ata-babaları olduğunu ehtimal edirlər. Bununla yanaşı, Xəzərlər dini tolerantlığın mövcud olduğu və Paqanizmin sərbəst yayıldığı bir toplum idi. X əsrin sonuna qədər genişlənməsini davam etdirən və Xəzər Dənizinə öz adlarını verən Xəzərlər daha çox Xəlifə Osmanın başçılıq etdiyi İslam Dövləti və Sasanilərlə savaşdılar. Xaqanlıq şərqdən Peçeneqlər səbəbindən çox zəiflədi və Kiev Knyazlığı tərəfindən yıxıldı. Xəzər Xaqanlığının paytaxtı Səməndər və İtil şəhərləri olmuşdur. Rəsmi dili Xəzər dili olan bu məmləkətdə şamanizm, musəvilik, xristianlıq və İslam dinləri yayılmışdı. Burada xəzərlər, bolqarlar, macarlar, slavlar və oğuzlar yaşayırdılar.
Birinci Bolqar Dövləti (632-1018) – Tuna Bolqar Xanlığı (632-864), Bolqar Knyazlığı (864-913), Bolqar Çarlığı (913-1018) tarixi bir Türk topluluğu olan Ön Bolqarların Balkanlarda qurduqları bir dövlətdir. Xalqın əksəriyyətini təşkil edən cənubi slavyan xalqlarından təsirlənən türk aristokrasiyası əsrlər boyunca slavyanlaşmışlar. Ön Bolqarlar Türk dillərinin Ogur qrupuna mənsub bir dildə danışan tarixi Türk xalqı kimi Böyük Hunların bir hissəsi olaraq İtil çayı ətrafında yaşayırdılar. Böyük Hunların yıxılmasından sonra qərbə köçən Hun boyları səbəbindən Bolqarlar daha şimala çəkildilər və həmin Hunlarla mədəni əlaqələr qurdular. V əsrdə şərqdən gələn Sabir Türkləri ilə qarşılaşan Bolqarlar bir az daha şimala və qərbə çəkildilər və Avropa Hunlarının bir parçası oldular. Avropa Hunları və Ogur Türklərinin qarışmasıyla “Bolqar” adıyla tanınan türk topluluğu meydana gəlmiş oldu.
İdil Bolqarları – XII-X əsrlər arasında ortaya çıxan bir Türk topluluğu olmaqla yanaşı, ilk müsəlman türklər olub indiki Çuvaşıstanın ulu babalarıdır. Böyük Bolqariya Xanlığının Xəzərlər tərəfindən dağıdılıb Ön bolqarlar xalqının bölünməsindən sonra meydana gəlmiş və XIII əsrə qədər toplu halda qalmış olan bir xalq olmuşlar. Ön bolqarların cənub-qərbə köçmüş Tuna bolqarları qismi IX əsrdə xristianlığı, İdil Bolqarları isə VIII əsrdə İslamı qəbul etmişlər. İdil Bolqarlarının şimalda qurduqları xanlıq bölgədə önəmli ticari gücə sahib olmuşdur. Kazan tatarları XIX əsrə qədər özlərinə hələ də “Tatarlar” deyil, “bolqarlar” deyilməsinə üstünlük vermişlər. Çuvaşlar da özlərini İdil Bolqarlarının nəvələri olaraq görürlər. Günümüzün milliyyətçi Çuvaşları ölkələrinin adına “Çuvaş Respublikası” yerinə “Bolqar Respublikası” adı verilməsi lazım olduğunu bildirirlər.
İkinci Şərqi Göytürk İmperiyası. Çin hakimiyyətinə girən Göytürklər (Şərq Göytürk İmperiyası) Kutluk Xaqan zamanında yenidən müstəqilliyinə qovuşdu. Buna görə, bu dövlətə “Kutluk Dövləti” də deyilir. İkinci Şərqi Göytürk İmperiyasının dini şamanizm, rəsmi dili isə göytürkçə olmuşdur.
Türgişlər VI və VII əsrlərdə Göytürk imperatorluğuna bağlı olub 630-cu ildə Şərq Göytürk İmperiyasının dağılmasıyla müstəqilliyə qovuşan tarixi bir Türk boyudur. Baga Tarkan Türgiş Dövlətini qurdu. Öz adına pul basdı. II. Göytürk Xaqanlığının qurulmasıyla yenidən Göytürk idarəçiliyinə girdilər. II Göytürklərin son dövrlərində yenidən sərbəst qalan Türgişlərin başına Su-lu Xaqan keçdi. Su-lu Xaqan Əməvilərə qarşı mübarizə apardı. Türgiş Əməvi ordularını dayandıraraq, Orta Asiyanın ərəbləşməsinin qarşısını aldılar. 766-cı ildə Türgiş Dövlətinə Karluklar son qoydu.
Uyğur Xaqanlığı 745–840-ci illər arasında varlığını davam etdirən bir Türk Xaqanlığı olmudur. Uyğur soylularının rəhbərliyi altında yaranmış bir qəbilələr Federasiyası idi. Çin qaynaqlarında Haesoqq, Vei-ho, Xoinin-ho, Hueu-hu, Wei-wu vs. şəkildə görülən Uyğur adının mənası 974-cü ildə yazılan çincə bir əsərdə şahin sürətiylə gəzən və hücum edən şəklində açıqlanmışdır. Lakin bunun bir bənzətmə olduğu məlumdur. Etimoloji olaraq, Uyğur adının uy (təqib etmək) + gur (Salgur kimi) şəklində ortaya çıxdığı irəli sürülmüş isə də, o dövrlərdə istifadə edilən türkcədə də “təqib etmək” mənasındakı hərəkət kökünün “ud-” formasında olduğu antitezinden hərəkətlə sözün səs (oymaq, təzyiq etmək) + gur və qüvvətli bir ehtimalla uy (qohum, müttəfiq) + gur şəklində törəndiyi müdafiə olunur. Necə ki, tarixi dövrlərdə ortaya çıxan “On Uyğur” federativ adının “On Müttəfiq” mənasında istifadə edilmiş olma ehtimalı tarixi həqiqət baxımından ciddidir.
Karluklar 766-1215-ci illər arasında Orta Asiyada varlığını davam etdirən Türk boylarıdır. “Qar” adı ərəb mənbələrində “Harluk”, farsca əsərlərdə ” Halluh”, çin mənbələrində isə “Geluolu” formalarında istifadə edilmişdir. Qədim Türk çağlarında Karluklara “Üç Oğuz”, yəni “Üçboy” da deyilmişdir. Onoklar nəslindən gələn Karluklar Türgiş dövlətini sıradan çıxardaraq Qərbi Türkistanda dövlət qurdular. Karluklar Talas Müharibəsinə qədər Karluq Dövləti olaraq mövcud oldu. Daha sonra Karahanlılara çevrildi. İslamiyyəti qəbul edən ilk türk birliyidir. Divani Lüğəti Türkdən bir parçada deyilir: “Qarluq” “Köçəri Türklərdən bir dəstə adıdır. Oğuzlardan ayrıdırlar. Oğuzlar kimi türkməndirlər.”
İSLAMDAN SONRAKI DÖVR
Qaraxanlılar – Karluklar ilə Uyğur Xaqanlığının qalığı olub Türk tarixində İslamiyyəti qəbul edən ilk dövlətdir. Qaraxanlılar 942-1212-ci illər arasında Mərkəzi Asiya və indiki Şərqi Türküstan torpaqları üzərində hökm sürmüş Türk dövlətidir.
Qırğız Xaqanlığı, ya da Qırğız xanlığı, 840-cı ildə Ötüken və ətrafını ələ keçirərək mərkəzi Asiyada qurulan Türk dövlətidir. 840-cı ildə Uygurları yıxan Qırğızlar Uyğur torpaqlarının ələ keçirərək Qırğız xaqanlığını qurdular. Qərbdə Qaraxanlılar ilə qonşu olan Qırğız xanlığı Qərbə doğru genişlənə bilmədi. Ötüken və ətrafını, digər bir sözlə, rəhbərlik mərkəzini və xanədanlığı ələ keçirdilər. Şərqdə də Kitanlar tərəfindən sıxıştırıldı. Uyğur Xaqanlığının bir hissəsi olan Qırğızlar 840-cı ildə Orxon bölgəsinə gedərək Uyğur hakimiyyətini ortadan qaldırdılar və Orta Asiya mərkəzini ələ keçirdilər. Qaraxanlıların təsiriylə İslam dinini qəbul etdilər. Qırğız qaynaqlarına görə, X əsrdə 200 min müsəlman Qırğız ailəsi vardı. 920-ci ildə Monqol Kita dövləti Kırgızları təzyiqə uğradaraq Tanrı dağları ətrafına köç etmələrinə nail oldu. 1207-ci ildə Monqol hakimiyyətini qəti qəbul edən Qırğızlar Monqol hakimiyyətinə girən ilk Türk xalqı oldu. Yenisey çayı sahillərində yerləşən tapıntılar Qırğız Türklərinin irəli səviyyədə bir mədəniyyətə malik olduqlarını göstərir.
Peçeneqlər və ya Beçenekler (860-1091-ci illər) Mərkəzi Asiyadan Avropaya köç edən tarixi Türk xalqlarından biridir. Daha sonra əksəriyyətinin Xristianlığı qəbul etdiyi və Avropalı xalqlar arasında əridiyi irəli sürülür. Göytürklərin qərb qanadını təşkil Onoklardan meydana gələn peçeneqlərin VI əsrdə İssık və Balkaş gölü ətrafında oturduğu bildirilir. VIII əsrdə Oğuzların təzyiqi ilə qərbə köç edərək XI əsrdə Qara dənizin şimalına gəldilər. Xanlıq səviyyəsində idarəetmə qurdular.
Qıpçaqlar (ya da Kumanlar) tarix səhnəsinə IX-XI əsrlər arasında İrtiş boylarında Kimeklərlə iç-içə çıxmışlar. Bunlar hələ VIII-IX əsrlər ətrafında Orta Asiyadan Urallara keçmiş və burada həyat qurmuşlar. Sonra onları Siriderya boylarında Oğuzlarla yan-yana və Orta Asiyaya dağılmış halda görürük. Qıpçaqlar Moğol istilasından əvvəl də Siriderya, İdil və Don arasında, Qafqaz və Krım dağlarında, Xəzərin şimal düzlüyü ilə bugünkü Qazaxıstanın orta və şimal-qərb hissəsində yaşayıb bir çox Türk xalqı ilə qarışmışlardır və İran, Suriya, Rusiya, Şərqi Avropa və Bizans ilə əsgəri, ticari və iqtisadi əlaqələr qurmuşlar. Əvvəllər “Mafazat Al-guz” (Oğuz çölü) deyə bilinən torpaqlar da artıq XIII əsrdə Deşt-i Qıpçaq adıyla anılmağa başlanmışdır. Çindən Don çayına, Uraldan Qara dənizə qədər olan sahəyə yayılan qıpçaqlar bu dövrdən sonra da böyük bir hərəkətlilik içindədirlər.
Uz Xanlığı XI əsrdə mövcud olmuş bir Türk xanlığıdır. Uzlar ilk yurdları Xəzər dənizi ətrafı olan Oğuz birlikləridir. Bu adı iranlılar qoymuşdur. XI əsrdə qərbə doğru irəlilədilər və Şərqi Avropanı talan etdilər. Balkanlarda Peçeneqlərlə döyüşdülər. Bizans ordusunda pullu əsgər olaraq döyüşdülər. Macarıstana yerləşərək Xristianlığı mənimsədilər. Bu bölgədə yaşayan Qaqavuzlar xüsusiyyətlərini itirməmiş Uz birlikləridir. Göytürklərə bağlı olan bu türk tayfalarının bir qismi Oğuz-Yabgu Dövlətinin yıxılmasından sonra Moğol istilasından əvvəl 1000-ci illərdə qərbə köç edərək Qara dənizin şimalına yerləşdilər. Qıpçaqların təzyiqi ilə Balkanlara getdilər. Bizanslılar tərəfindən Uz olaraq adlandırılan bu türk tayfaları Makedoniya, Saloniki ətrafında xanlıq səviyyəsində məskən salmışlar. Epidemiya xəstəlikləri və şiddətli soyuqlar səbəbiylə ağır itkilər vermişlər. Bir qismi Macarıstana gedərək macarlara qarışmışdır. Bir qismi bugünkü Dobruca istiqamətinə yerləşdi və indiki “Qaqavuz Türkləri”ni təşkil etdi. Bir qismi Makedoniyaya yerləşdi. Böyük bir qismi də Bizans ordusuna alındı. Bir qismi isə bufer məqsədiylə Anadoluya yerləşdirildi.
Şirvanşahlar dövləti (861-1538) Azərbaycanda mövcud olmuş bir dövlət idi. İslam dövlətinin tərkibində yer alan tarixi Şirvan əyalətində Abbasilər sülaləsinin zəif düşməsi dövründə quruldu. Paytaxtı Şamaxı (bir müddət Bakı) şəhəri idi. Şirvanşahlar Teymurun Qafqaz səfərinə qədər hakimiyyətlərini davam etdirdilər. Bu sırada Şirvan şahı olan Şeyx İbrahim ibn Sultan Məmməd (1382-1417) bir çox müharibələrdə Teymurla birlikdə olurdu. 1417-ci ildə Şirvanşah Şeyx İbrahim öldü və oğlu I Xəlilullah hökmdar oldu (1417-1462-ci illər). Onun zamanında Bakıda Şirvanşahlar sarayı quruldu, 1460-ci ildə 10000 nəfərlik bir türkmən qoşunu şirvanlıların üzərinə getmiş Şeyx Cüneyt Samur çayı sahilində yerləşən Qıpçaq kəndi yaxınlığında edilən döyüşdə öldürüldü. I Xəlilullah oğlu Ferruh Yasar (1462-1500-ci illər) Şeyx Heydərın atası Şeyx Cüneyt kimi Şirvana hücum etməsi zamanı Gülüstan qalasına çəkilərək 7 ay muhasirədə qaldıqdan sonra Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub tərəfindən 1488-ci ildə ona kömək göndərildi və Təbəristan yaxınlığında edilən döyüşdə Şeyx Heydər öldürüldü. 1500-cü ilin noyabr ayında Şeyx Heydərin oğlu İsmayılın Qızılbaş ordusu Kür çayını keçərək Şirvana hücum etdi. Gülüstan qalası yaxınlığında reallaşan meydan döyüşündə Şirvanşah Fərrux Yasarın ordusu məğlub oldu və Ferruh Yasar öldürüldü. Şirvanşahlar dövləti 1538-ci ilə qədər hökm sürdükdən sonra Səfəvilər tərəfindən dağıdıldı.
Karahoca Uyğur Krallığı (Bugünki Şərqi Türküstan) IX-XIII əsrlərdə bugünkü Şərqi Türkistanda Uyğurlar tərəfindən qurulan dövlətdir. 840-cı ildə Köçəri Uyğur Xaqanlığı Qırğız hücumundan sonra Ngo-nie Tegin’in Altay Dağlarını aşaraq Beşbalık, Turfan bölgəsinə daşıdığı Uyğurlar bura yerləşdilər və Kırgızların öldürdüyü sonuncu xaqanlarının qohumu Mengliyi 856-cı ildə xaqan elan etdilər. Uzun zamandır Tibet təzyiqi altında yaşayan Çin imperatoru tarazlayıcı güc olaraq hazırladığı bu dövləti özünə bağlı olması şərtilə də olsa, dərhal tanıdı və Uygurların kənd təsərrüfatı hövzəsinin digər ucuna (Kaşgara) qədər yayılmasına etiraz etmədi. 911-ci ildə soydaşları Kansu uyğurları sayəsində müstəqilliyini qazanan Turfan uyğurları, siyasi olaraq, təsirli bir güc olamadılarsa da, Maniheizm dininin də təsiriylə oturaq hala keçdilər və əksəriyyti Turfan, Kaşgar, Beşbalık, Kucak, Hami kimi şəhərlərində əhəmiyyətli bir “sivilizasiya” yaratdılar.
Oğuz Yabguluğu və ya Oğuz Yabgu Dövləti (950-1040) – Kiyev Knyazlığı tərəfindən məğlubiyyətə uğradılan Xəzər Xaqanlığının gücünü itirməsiylə Xəzərlərə bağlı olaraq Xəzər dənizi ilə Aral gölü arasında və ətrafında yaşayan Şamanist Oğuzlar 950-ci illərdə Xəzərlərdən qopub müstəqil dövlət şəklində yaşamağa başlamışlar. Yabguluk 1040-cı illərə qədər davam etmiş və daha sonra Səlcuq dövlətinin bir parçası halına gəlmişdir.
Qəznə Dövləti 961-1187-ci illər arasında Mavəraünnəhr, Hindistanın şimalı və Xorasanda hökm sürən Məmlük mənşəli (Türk) olduğu halda mədəni baxımdan və de-fakto olaraq Fars xanədanlıqlarının ardılı qəbul edilən Türk-Fars-İslam dövləti və ya Türk-İslam dövləti idi. Qəznəlilər adlarını paytaxt əldə etdikləri, bu an Əfqanıstan sərhədləri içində olan Qəznə şəhərindən almışdı. Qəznə dövlətindən əvvəl bu torpaqlarda hökm sürmüş olan Fars əsilli Samanilərin siyasi və mədəni təsirindən dolayı Qəznəli Türklər zaman keçdikcə farslaşmışlar.
Böyük Səlcuq dövləti səlcuqluların qurduğu ilk dövlətdir. Köçəri Türklərdə çöllərdəki çayları keçiş böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Xanədanın atası olan Səlcuq Bəy tərəfindən təməli atılan bu dövlət Bağdadı özünə paytaxt edərək Abbasi xəlifəsinin qoruyucusu mövqeyinə çatdı. 1092-ci ildə Səlcuq hökmdarı Məlikşahın ölümündən sonra bölünməyə uğradı. Səlcuqlar tərəfindən qurulan digər dövlətlər Kirman Səlcuklu Dövləti, İraq Səlcuq Dövləti, Suriya Səlcuqlu Dövləti və Anadolu Səlcuq Dövlətidir. 1040-1157-ci illər arasında hökm sürən Böyük Səlcuqlar ən güclü olduqları dövrdə Xarəzm, Xorasan, İran, İraq, Suriya, Ərəb yarımadası və Şərqi Anadoluya sahib olmuş bir Türk dövlətidir. Sahib olduqları ərazi şərqdə Balkaş və Issık gölləri, qərbdə Egey və Aralıq dənizi sahilləri, şimalda Aral gölü, Xəzər dənizi, Qafqaz, Qaradəniz; cənubda Ərəbistan daxil olmaqla, Oman dənizinə qədər çatırdı (10.000.000 km2).
Şərqi Qaraxanlılar Dövləti Qaraxanlı Dövləti ikiyə ayrılandan sonra Böyük Xaqan kimi tanınan Şerefüddevle ləqəbli Əbu Şüca Süleyman ibn Yusif mərkəzi Balasagun və Kaşgarı özünə saxlayıb, qardaşlarından Buğra Xan Məhəmmədə Taraz ilə İsficabı, Mahmuda isə Arslan Tigin ləqəbiylə birlikdə ölkənin şərqini verdi. Qaraxanlı dövlətləri arasında sərhəd anlaşmazlığından döyüşlər davam edirdi. Şərqi Qaraxanlı dövlətinin paytaxtı Balasagun idi. İlk dövrlərdə şərqdən gələn köçəri Türklər ölkə ərazisinə qəbul edildi və İslamiyyətə girmələri təmin edildi. Bu sırada Böyük Səlcuq dövləti güclənməkdəydi. Şərqi Qaraxanlıları Qarahitaylar yıxdı.
Qərbi Qaraxanlı Dövləti Qaraxanlıların bölünməsiylə Mavəraünnəhr ətrafını idarə edən ölkə idi. Paytaxtı əvvəl Özkənd (Tacikistan), daha sonra isə Səmərqənd oldu. Məlikşahın dövründə müstəqil bir dövlət olduğu halda, Səlcuqların hakimiyyəti altına düşməyi qəbul etdilər. Qərbi Qaraxanlı hökmdarı Əhməd Xan Səlcuqlar tərəfindən əsir alındı və bura Səlcuq qubernatoru təyin edildi. Qaraxanlı torpaqlarında üsyan olanda Əhməd Xan Səlcuq idarəçiliyindəki Qaraxanlı torpaqlarının yönətiminine bölgə bəyi olaraq gətirildi. 1141-ci ildəki Katvan Müharibəsinin sonunda Qara Hıtaya bağlı qalmış Qərbi Qaraxanlılar 1212-ci ildə Xarəzmşahlar tərəfindən tamamilə dağıdıldı.
Mengüçlü bəyliyi ya da Mengüceklilər (1080-1228) Malazgird döyüşündən sonra Anadoluda Ərzincan, Kemah, Divriği, Şebinkarahisar bölgəsində qurulmuş bir bəylikdir. Qurucusu Malazgirt Müharibəsinə komandir olaraq qatılmış Mengücek Qazi olmuşdur. 1080-ci ildə qurulan bir dövlətdir. Mengücek Qazi Anadolunun fəthi əsnasında Ərzincan, Kemah, Divriği və Karahisarı zəbt etmişdi. Özü isə bu çarpışmalarda şəhid düşdü. 1142-ci ildə Mengücek Qazinin oğlunun iqtidara gəlməsiylə Ərzincan qolu və Divriği qolu olmaqla iki hissəyə bölündü. Ərzincan qolunu 1228-ci ildə I Alaəddin Keykubat işğal etdi. Divriği qolu isə 1252-ci ildə Səlcuqların rəhbərliyi altına girdi.
Mengüceklilər sənətdə də irəliləmişdir. Divriğidə olan bəzi əsərlər zamanımıza qədər gəlmişdir. Divriğidəki Qala məscidi bunlardandır və 1180-ci ildə Şahənşah Süleyman tərəfindən inşa etdirilmişdir. Yenə Divriğidəki Ulu Məscid də Mengücüklərdən Əhməd Şah tərəfindən 1228-1289-cu ildə inşa etdirilmişdir. Bu məscidin qapıları sənət tarixi baxımından olduqca qiymətli qəbul edilir. Ulu məscidin minbərindən və hasar qapılarından birini də Əhməd şah inşa etdirmişdir. Bəhram şahın qızı Turan Mələk tərəfindən Ulu məscidə bitişik olaraq inşa etdirilən daruşşəfa da əhəmiyyətli Mengücəkli əsərlərindəndir.
Çaka Bəy Dövləti 1081-ci ildə İzmirdə qurulmuşdur. Qurucusu Çaka Bəydir. 1093-ci ildə bizanslılar tərəfindən dağıdıldı. Beləcə Qərbi Anadoludakı ilk Türk suverenliyi sona çatmış oldu. Çaka Bəyliyi İzmirdə qurulduğu üçün bir çox dəniz fəaliyyəti reallaşdırmış, dəniz döyüşlərində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Ayrıca ilk Türk dənizçi dövlətdir. Çaka bəyin Çanaqqala bölgəsini ələ keçirməsindən sonra öz suverenliyi üçün narahat olan kürəkəni Birinci Kılıçarslan Çaka bəyi öldürtmüş və bu bəyliyə son vermişdir.
Çaka Bəy Dövləti Qərbi Anadoluda İslamın qəbul olunmasından sonra inkişaf edən Türk hökmdarlıqları dövründə mövcud olması baxımından çox əhəmiyyətlidir. Çünki Avropanın şərqində və bu bölgələrdə daha əvvəllər, Roma Dövləti və ayrılmadan sonra Şərqi Roma İmperiyası (Bizans) sərhədləri içində yaşayan müsəlman olmayan türk tayfaları mövcud idi.
Dilmaçoğulları Bəyliyi 1085-1192-ci illər arasında Bitlis və Erzendə müstəqil olan bir Türk bəyliyi idi. Qurucusu Böyük Səlcuq hökmdarı Alp Arslanın komandirlərindən biri olan Dilmaç Məmməd Bəydir (1085-1104-ci illər). Quruluş dövründə Böyük Səlcuq dövlətinə bağlılığını davam etdirən Dilmaçoğulları Toğan Arslan dövründə (1104-1137-ci illər) ən parlaq illərini yaşayıblar. Saltuklular və Ardıqlılar ilə birlikdə xristianlara və gürcülərə qarşı döyüşüblər. Bəyliyin qurucusu Dilmaçoğlu Məmməd (Məhəmməd) Bəy Sultan Alp Arslan dövründə Bekçioğlu Afşin və Əhməd Şah kimi türkmən bəyləri ilə Bizans idarəsindəki Anadoluya axınlarda olurdu. Malazgirt Müharibəsində (1071-ci il) də iştirak edən Dilmaçoğlu Məmməd Bəy daha sonra Səlcuq ordusunun Hələb ətrafında həyata keçirdiyi fəthlərə qatıldı. 1085-ci ildə diyar-ı Bəkir (Diyarbakır) alındıqdan sonra Bitlis və Ahlat da Səlcuq qüvvələri tərəfindən zəbt edildi. Bitlis və ətrafı Məmməd bəyin idarəsinə verilərək ona ikta (istifadə haqqı) tətbiq edildi. Bu şəkildə Dilmaçoğulları Bəyliyi qurulmuş oldu. Əvvəl Qılınc Aslana, onun ölümündən sonra da Ermenşahlara (Ahlatşahlar) tabe oldu. Togan Arslan daha sonra Artuklulardan II Qaziyə tabe olmuş və bu Hökmdarla birlikdə xristianlara və gürcülərə qarşı müharibədə iştirak etmişdir. 1192-ci ildə Ermenşahlardan Begtimur Bitlisi zəbt etdi. Bundan sonra Dilmaçoğulları Bəyliyi XIV əsrin sonlarına qədər hökm sürmüş, ehtimalla Ağqoyunlular dövründə tarixə qarışmışdır.
Çubukoğulları Bəyliyi Səlcuq sərdarları Çubuq bəy (1085-1092-ci illər) və oğlu Məhəmməd bəy tərəfindən 1085-1112-ci illər arasında Fərat çayının qərbində Palu, Gənc arasını, Çemişgezek, Eğin, Arapgir və ıtrafını fəth edərək qurulan bir Türk bəyliyidir. 1112-ci ildə Artuklu Bəyliyinin hakimiyyəti altına girmişdir.
Danışmənli Bəyliyi (1092-1202-ci illər) Danişməndlilərin 1080-1178-ci illər ərzində Sivas mərkəz olmaqla Çorum, Tokat, Niksar, Amasiya, Malatya, Kayseri şəhərləri ətrafında qurulmuş bir Anadolu Beyliyidir. Danışmənd sözünün mənası farscada “təlimçi adam” dır. Danişməndlilərin ilk rəhbəri olan Danışmənd Əhməd Qazi 1063-cü ildən etibarən Səlcuq Sultanı Alparslanın xidmətinə girmiş bir ‘seyyid’ komutandı. Malazgirt Müharibəsinə da qatılan Danışmənd Qazi qələbənin qazanılmasında əhəmiyyətli rol oynadı. 1080-ci ildə Bizanslılardan Sivası aldı və Danışməndli Xanədanını qurdu.
Saltuklu Bəyliyi (1092-1202-ci illər) Malazgirt müharibəsindən sonra Böyük Səlcuq dövləti komandirlərindən, eyni zamanda adı ‘seyyid’ olan Ebulkasım Saltuk bəyin 1071-ci ildə qurduğu bir Anadolu Türk Bəyliyidir. Mərkəzi Ərzurum olub. Saltuklular gürcülərlə döyüşərək torpaqlarını genişlətmişlər. Danışməndlilərlə bir olub xristianlara qarşı uğurlu müharibələr etmişlər. Anadolu Səlcuq sultanı Rüknəddin Süleyman Şah gürcülər üzərinə çıxdığı səfərə Saltuk bəyi Alaattin Məlik şahı da dəvət etmişdir. Ancaq Alaattin Məlik şah bu səfərə qoşulmağı qəbul etməyincə, Rüknəddin Süleyman Şah 1202-ci ildə Ərzurumu alaraq Saltuklular Bəyliyinin mövcudluğuna son qoymuşdur.
Suriya Səlcukları (1092-1117-ci illər) – Məlikşahın qardaşı Alovlanın hökmdarlığı. Suriyanı fəth edən və 1078-ci ildən bəri Böyük Səlcuq Dövlətinin Suriya məliyi olan Alovlan (Sultan Alparslanın oğlu və Sultan Məlikşahın qardaşıdır) özünü sultan elan edərək, qardaşı oğlu Sultan Berkyarukun üzərinə getmiş, 1094-cü ilin dekabr ayında Bağdadı fəth edərək adına xütbə oxutdurmuş, lakin Reydə qardaşı oğluna məğlub olmuşdu (1095). Oğullarından Rıdvan Hələbdə və Dukak Şamda hakimiyyətlərini elan etmişlər. Hələb hakimi Rıdvan xristianlarla mübarizə aparmışdır. Bir ara sərhədlərini Cənubi Anadoluya qədər genişlətmişdi. 1117-ci ildə isə hər iki bölgədə də hakimiyyət Atabəylərin əlinə keçmişdir.
Anadolu Səlcuq Dövləti (1092-1243) – Səlcuqluların Anadoluda qurduğu dövlətdir. Türklərin Anadoluya yerləşməsi 1071-ci ildəki Malazgirt müharibəsindən sonra sürətləndi. Səlcuq komandiri Kutalmışoğlu Süleyman Şah Anadoludakı fəthləri qərbə yayaraq 1075-ci ildə İcazəsiki Bizansdan aldı və buranı paytaxt edərək müstəqilliyini elan etdi. Beləcə qurulan Anadolu Səlcuq dövləti İlhanlıların sonuncu Anadolu Səlcuq sultanını taxtdan endirdikləri 1308-ci ilə qədər varlığını davam etdirdi.
Bizansın sərhəd qonşusu olan Süleyman Şah bir müddət sonra bu dövlətin daxili işlərinə qarışmağa başladı. 1078-ci ildə Böyük Səlcuq Sultanı Məlikşah Anadoluda ayrı bir dövlət quran I Süleyman Şahın güclənməsindən narahat olmağa başladı. 1078-ci ildə ordusunu Süleyman Şahın üzərinə göndərdi Gözlədiyi zəfəri qazana bilmədi. Süleyman Şah Bizansdakı taxt döyüşlərindən faydalanaraq sərhədlərini genişləndirməyi buraxmaq məcburiyyətində qaldı. Daha sonra I Süleyman Şah 1082-ci ildə Adana və Tarsus şəhərləriylə birlikdə bütün Kilikiya torpaqlarına sahib oldu. 1084-cü ildə də Antakyanı ələ keçirdi.
Kirman Səlcuqlu Dövləti (Kirman Səlcuqluları) (1092-1187) – Alparslanın qardaşı Kavurd bəyin sülaləsi (Qaşqaylar və Hamselərin mənşəyi) idi. Zəng bəyin oğlu Kavurd Səlcuqluların Kirman qolunun başçısı idi. İranın cənub hissəsində yerləşən Kirmandan başqa Fars, Hörmüz və Ummanı da zəbt etmişdir. Ummanın fəthi Səlcuqlular tərəfindən edilmiş ilk dənizdən kənar səfərdir. Daha sonra bir neçə dəfə taxt tələbiylə üsyan edən Kavurd Sultanın səsi Məlikşah tərəfindən boğdurulmuştur. Onun yerinə keçən oğulları Səlcuqlulara bağlı qalmışlar. Bir ara Gurluların hakimiyyətinə girən Kirman Səlcuqlu Dövləti 1187-ci ildə Oğuzlardan olan Dinar tərəfindən süquta uğradılmışdır.
Xarəzmşahlar dövləti (1097-1231) Orta Asiyada Xarəzm bölgəsində Kutbeddin Məhəmməd Xarəzmşah tərəfindən qurulan bir dövlətdir. Bu dövlət Böyük Səlcuq Dövlətini yıxmışdır. Amu-Dərya bölgəsi orta əsrlərdə “Xarəzm” və hökmdarlar “Xarəzmşah” olaraq adlanırdı. XI əsrin sonlarına doğru bu bölgədə qurulan yerli etnik bir birlik olan və türkdilli yerli xalqın qurduğu bu dövlətin adı da Xarəzmşahlardır.
İnaloğulları Bəyliyi (1098-1183) – Anadolunun fəthindən sonra Diyarbəkir və ətrafında qurulan I Dönəm Anadolu Bəyliyidir. Şimalda olan Artuklulara qonşudur.
Ahlatşahlar Bəyliyi (1100-1207) – Ahlatda XII əsrin əvvəllərində qurulmuş olan bir Türk dövlətidir. Bu Bəyliyə Ərmənşahlar Bəyliyi, Sökmənlilər Bəyliyi də deyilir. Sultan Məlikşahın əmisi oğlu olan Kutbeddin İsmayıl 1080-ci ildə Azərbaycan ümumi valiliyinə təyin edilmişdi. Kutbeddin İsmayılın komandirlərindən olan Sökməyin Böyük Səlcuq Sultanı Məlikşahın əmisi Yakutinin oğlu olan Kutbeddîn İsmayılın qulami (köməkçi-xidmətlə) idi. Qısa zamanda özünü göstərmiş və sürətlə yüksələrək komandir olmuşdur. Ədalət və yaxşılığı ilə şöhrət qazanan Sökməyin Ahlatta dəvət edildi. Sökməyin əsgərləri ilə Ahlata gələrək şəhəri təslim aldı. Burada bir hökumət, yəni bəylik qurdu. Ailəyə də bundan sonra Ahlat Şahları (Ahlatşahlar) və Ərmənşahlar deyildi.
Artuklu Bəyliyi (1102-1408) – paytaxtı Diyarbəkir olan və cənub-şərqdə Mardin, Hasankeyf və Harput bölgələrini əhatə edən bir Oğuz türkmən Bəyliyi olmuşdur. Ardıqlılar 1102-ci ildə Cənubi və Şərqi Anadoluda qurulmuş bir bəylikdir. Adını türkmən bəyi olan ‘seyyid’ Ardıq Bəydən almışdır. 1086-cı ildə Ardıq Bəy dünyasını dəyişib. Daha sonra Ardıqlılar Hısnıkeyfa, Mardin və Harput olmaq üzrə üç əsas qoldan idarə edilməyə başladılar. Hısnıkeyfa qolu Ardıq bəyin oğlu Sökməyin Bəy tərəfindən qurulmuşdur. Paytaxtı Hısnıkeyfa, daha sonra da Diyarbakır olaraq təyin olunmuşdur. 1231-ci ildə Eyyubilər tərəfindən yıxılmışlardır. Mardin qolunun qurucusu İlqaz Bəydir. Sırayla Anadolu Səlcuq, Əyyubi və Monqol hakimiyyətinin tərkibinə girmişlər, 1409-ci ildə isə Qaraqoyunlular tərəfindən yıxılmışdır. Harput qolunun qurucusu Mardin Artuklularından olan Məlik İmaməddin Əbubəkrin olmuşdur. 1224-ci ildə I Ələddin Keykubat Harputu alaraq bu quruma son vermişdir. Artuklulardan günümüzə qədər gələn tarixi əsər hələ də ayaqda dayanmaqda olan Malabadi Köprüsüdür. Malabadi Körpüsü 1147-ci ildə inşa edilmişdir. Malabadi Körpüsü dünyanın ən böyük daş kəmərli köprüsüdür və Ayasofya Kilsəsinin günbəzini içinə rahatlıqla ala biləcək qədər böyükdür.
Börilər və ya Börüoğulları (1117-1154) – Şam və ətrafında qurulmuş Səlcuq Atabəyliyidir. Səlcuqlularda idarəçi olaraq təyin edilən şahzadələrin yanına atabəy olaraq adlandırılan təcrübəli dövlət adamları verilərdi. Atabəy dövlətin zəiflədiyi dövrlərdə olduğu bölgədəki rəhbərliyi ələ keçirib dövlətləşmişdirlər. Xanədanın ikinci Atabəyi “qurd” mənasını verən böri adını daşıdığı üçün xanədan da bu adla tanınırdı. 8 İyun 1104-cü ildən etibarən mərkəzi Şam olaraq Böyük Səlcuq Dövlətinə bağlı bir şəkildə Suriya və Livanın böyük hissəsini idaə edirdilər. 1148-ci ilin iyul ayında İkinci Səlib yürüşü zamanı xristianların Şama hücumlarını nəticəsiz buraxmağı bacarmışlar. 26 Aprel 1154-cü ildə Şam daxil olmaqla bütün ərazisinin bir başqa atabəylik Zengim tərəfindən fəth edilincə, Börilər də tarix səhnəsindən silindilər.
Zəngilər (1127-1259) – Zengim 12 və 13-cü əsrlərdə Şimali İraq və Suriyada Səlcuq Atabəy olaraq hökm sürmüş bir Türk sülaləsi idi. Qurucusu İmadəddin Zəngin olmuşdur. Atabəyliklər içərisində ən əhəmiyyətli olanı Zengilər idi. Mosulda İmadəddin Zəngi tərəfindən qurulmuş Zəngim onun ölümündən sonra oğulları arasında paylaşılmış, I Seyfəddin Qazi və Kudbəddin Mevdudi Mosul Atabəyliyini, Nurəddin Mahmud Zəngi isə Hələb Atabəyliyini idarə etmişdir.
Eldənizlilər (1146-1225) – Eldənizlər Şimali və Cənubi Azərbaycanda qurulmuş bir atabəylik idi. Qurucusu atabəy Şəmsəddin Eldəniz idi. Qıpçaq Türkü olan Şəmsəddin Eldənizin qurduğu atabəylik mərkəzi Gəncə olmaqla Azərbaycanı idarə edirdi. Pəhlivan dövründə paytaxt Naxçıvandan İranın qərbindəki Həmədana köçürülmüşdür. Qızıl Arslan dövründə isə Təbriz ələ keçirilmiş (1174) və bura paytaxt elan edilmişdir.
Ərbil Bəyliyi (1146-1232) – Ərbil Bəyliyi 1146-1233 illəri arası İraqın şimalındakı Ərbil və ətrafında mövcud olmuş suveren bir Türk Atabəyliyidir. Dövlət adını qurucusu olan Zeynuddin Əli Kiçiyin atası Begtegindən almışdır. Begtegin Böyük Səlcuq Dövləti ordusunda bir komandir olmuşdur. Oğlu Zeynuddin Əli Kiçik 1144-ci ildə İmadəddin Zengi tərəfindən Mosul qubernatoru olaraq vəzifələndirilmişdir. 1146-ci ildə İmadəddin Zengi ölüncə Zeynnüddin Əli Kiçik Mosul valiliyi ilə birlikdə Şehrizor, Hakkari, Sincar, Əl-Hamidiye, Tikrit və Harranı əhatə edən bölgəni hakimiyyəti altına almışdır. Beləcə mərkəzi Ərbil olan Ərbil Bəyliyi qurmuş və bu dövlətin ilk Atabəyi olmuşdur.
Salgurlular (1147-1284) – paytaxtı Şiraz olmaqla əhalisinin əksəriyyətinin fars, lakin rəhbərlərinin Türk atabəylərindən təşkil olunan bir atabəylikdir. Qurucusu Atabəy Salgurdur. Cənubi İraqdakı fars bölgəsində qurulduğundan Fars Atabəyliyi kimi də tanınır. Zaman-zaman hakimiyyətləri Kirman (1204-1213), Oman, Hörmüz və Bəhreynə (08 Avqust 1236-cı ildən sonra) kimi genişləndi. Salgurlular 1157-ci ilə qədər Böyük Səlcuq Dövlətinə, 1194-cü ilə qədər isə İraq Səlcuq Dövlətinə tabe oldular. 1194-1218-ci illərdə müstəqillik yaşadıqdan sonra 1218-1231-ci illər arasında Xarəzmşahlara tabe oldular.
İraq Səlcuqları (1157-1194) – Səncərin ölümündən sonra İraq Ərəb və İraq Acem (Qərbi İraq) idarə edən Böyük Səlcuqluların qalığıdır. Səlcuqlu Dövlətinin süqutundan sonra bugünkü İraqın hamısı və Suriyanın bəzi hissəsi üzərində qurulmuş olan Türk dövlətinin adıdır. Böyük Səlcuq Sultanı Məhəmməd Tapar 18 Aprel 1118-ci ildə ölüncə, oğulları taxt üzərində mübarizəyə başaldılar və sonradan əmiləri Sencerin tabeliyinə girdilər. Səncər də Taparın uşaqlarını İraq və Azərbaycana məlik olaraq təyin etdi. 1157-ci ildə Sencerin ölümü ilə Böyük Səlcuq Dövlətinin tarixə qarışmasıyla tamamilə müstəqil oldular və Şah adını daşımağa başladılar.
Karluk Dövləti (1212-1300) – Karluklar 766-1215-ci illər arasında Orta Asiyada varlığını davam etdirən Türk boylarıdır. “Qar” adı Ərəb mənbələrində ” Harluk”, farsca əsərlərdə ” Halluh”, Çin mənbələrində isə “Geluolu” formalarında istifadə edilmişdir. Qədim Türk çağlarında Karluklara “Üç Oğuz” yəni “Üçboy” da deyilmişdir. Onoklar nəslindən gələn Karluklar Türgiş dövlətini aradan qaldıraraq Qərbi Türkistanda dövlət qurdular. Karluklar Talas Müharibəsinə qədər Qarluq Dövləti olaraq mövcud oldular. Daha sonra Karahanlılara çevrildilər. İslamı qəbul edən ilk türk birliyidir. Divani Lügəti Türkdə qeyd olunur: “Qarluq” “Köçəri Türklərdən bir dəstə adıdır. Oğuzlardan ayrıdırlar. Oğuzlar kimi türkmənlər.”
Çobanoğulları (1227-1309) – Kastamonu və ətrafında 1227-1309-ci illər arasında hökm sürmüş Anadolu Bəyliklərindən biri olmuşdur. Anadolu Səlcuqlu Dövlətinin Bizans sərhədində bir çox türkmən kütləsinin toplanmasıyla Hüsaməddin Çobanın tərəfindən əsası qoyulan dovlət olmuşdur. Sultan I İzzəddin Keykavusdan sonra taxta çıxan I Alaəddin Keykubad bağlılıqlarını ərz etmələri üçün bütün uc bəylərini hüzuruna çağırdığında, bu bəylər arasında Oğuzların Kayı boyundan Hüsaməddin Çoban da var idi. 1225-ci ildə Krıma səfər təşkil edərək Sudan şəhərini fəth edən Hüsaməddin Çoban Bəydən sonra yerinə oğlu Alp Yörük keçdi. Onun da yerinə keçən oğlu Yavlak Arslan, bəyliyini Anadolu Səlcukluları və İlhanlılara bağlı olaraq davam etdirdi. Yavlak Arslan Anadolu Səlcuqlarının taxt döyüşünə qarışdığı üçün 1292-ci ildə öldürülüb. Yavlak Arslanın yerinə keçən oğlu Mahmud bəy vaxtında Bizansa hücumlar düzənlənsə də, Candaroğlu Süleyman Paşanın qüvvələri Kastamonu 1309-cu ildə ələ keçirdi və bu bəyliyə son verdi.